Toplum 5.0

Dijitalleşme; ekonomik, siyasi ve toplumsal yapıları dönüştürmesi nedeniyle 21.yüzyılın en önemli kavramlarındandır. Yapay zekâ, büyük veri, blokzincir vb. teknolojiler sadece üretim süreçlerini değil; aynı zamanda sosyal ilişkilerden, kamu hizmetlerine kadar birçok alanda nüfuz imkânı bulup önemli etkiler ortaya koymaktadır. Bu kapsamda, politika yapıcılar tarafından geliştirilen en önemli yaklaşımlardan biri, 2016 yılında Japonya’da ortaya konan Toplum 5.0 yaklaşımıdır.

Toplum 5.0, dijital teknolojilerden sosyal adalet ve insan refahı gibi hedefler için istifade edilmesini amaçlayan “süper akıllı toplum” projesidir. Öte yandan, söz konusu kavram; hedefleri, riskleri ve sınırları gerekçesiyle değerlendirilmeye muhtaçtır. Yazının ilerleyen kısımlarında sırasıyla Toplum 5.0’ın kavramsal çerçevesi, potansiyel faydaları ve risklerine değinilecektir.

1. Kavramsal Dayanak

            İnsanlık, tarih boyunca çeşitli dönemlerden geçmiştir. Bu dönemler sırasıyla;

• Avcı-Toplayıcı Dönem : Toplum 1.0

• Tarım Toplumu : Toplum 2.0

• Sanayi Toplumu : Toplum 3.0

• Bilgi Toplumu : Toplum 4.0

olarak değerlendirilebilir. En son aşamada ise insanlık Toplum 5.0 dönemine evrilmiştir. Bu dönemde, dijital teknolojilerin ekonomik fayda üretmesine ilaveten bireylerin refahını artırması ve sosyal problemlerin çözülmesi amacıyla kullanılacağı değerlendirilmektedir.

Toplum 5.0’ı diğer dönemlerden ayıran en önemli hususlardan birisi, dijital teknolojileri insanı merkeze koyarak değerlendiren bir anlayış olmasıdır. Toplum 5.0, teknolojiyi sosyal politikalara dahil ederek kullanmayı amaçlamaktadır. Akıllı şehirlerden, giyilebilir cihazlara, akıllı kırsal eğitim platformlarından blockchain tabanlı e-devlet uygulamalarına birçok alanda teknoloji ile toplumun iletişimini geliştirmeye yönelik politikalar önerilmektedir. Bu kapsamda, Toplum 5.0’ın teknik, sosyal, kültürel vb. hedefleri olan bir vizyon olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır

2. Toplum 5.0’ın Öne Çıkan Yanları

Toplum 5.0’ın en dikkat çeken özelliklerinden biri, dijital teknolojilerin insan ve toplum hayatını kolaylaştırma ve eşitsizlikleri azaltma potansiyeli üzerinde durmasıdır. Japonya gibi nüfusu yaşlanan ülkelerde verimliliği ve üretkenliği devam ettirme amacıyla ortaya konan bu vizyon, dezavantajlı kimselerin toplumsal hayata katılımını artıracak destekler gibi imkânlar sunmaktadır. Uzaktan çalışma ve eğitim programları, akıllı sağlık izleme aletleri ve engelliler için akıllı ulaşım sistemleri gibi araçlar, vatandaşın toplumsal hayata katılımına ve eşitsizlikleri azaltmaya yönelik örneklerden yalnızca bazılarıdır.

Toplum 5.0 yaklaşımı aynı zamanda, kamunun teknoloji politikalarında çok daha etkin bir görev almasını hedefleyerek; özel sektörün tekel haline geldiği uygulamalardan ziyade, kamu politikalarıyla örtüşen, etik politikalar benimsemektedir. Öte yandan, Toplum 5.0 yaklaşımı gelişmekte olan ülkeler için teknolojinin ortaya çıkardığı mekânsal eşitsizlikleri sınırlayan yanıyla önem arz etmektedir. Özellikle eğitim ve sağlık gibi kamu hizmetlerine erişimde sorun yaşayan coğrafyalarda ve bu hizmetleri sunamayan kurumların bulunduğu coğrafyalarda, dijital teknolojiler söz konusu hizmetlerin maliyetini azaltarak bu tarz hizmetlere erişilebilirliği iyileştirebilir. Bu minvalde, Toplum 5.0’ın sadece sanayisi gelişmiş toplumlara değil; aynı zamanda gelişmekte olan ve kalkınma yolunda hedefleri olan ülkelerin hizmet kapasitesini geliştirecek imkânlar sunabileceği değerlendirilmektedir.

3. Toplum 5.0’ın Diğer Yüzü

Toplum 5.0, sahip olduğu potansiyellere rağmen, eleştirilmesi gereken bir kavramdır. Öncelikle, bu yaklaşımda teknoloji evrensel ve iyilik üreten bir araç olarak değerlendirilmektedir. Bu durum sosyal açıdan birtakım sorunlar yaratabilir. Zira, siyasi çıkarlar, ideolojiler ve sınıfsal tartışmalar gibi hususlar teknolojileri şekillendiren önemli unsurlar arasında yer almaktadır. Bu sebeple, dijital teknolojilerin toplumsal refahı artıracağına yönelik anlayış tartışmalara açıktır.

Öte yandan, Toplum 5.0 toplumsal sorunların çözümüne yönelik bir anlayış ortaya koymaktadır. Ancak, bu sorunların nedenlerine yeterince önem verilmemektedir. Eğitim, adalet ve sağlık gibi alanlardaki problemlerin yalnızca dijital teknolojilerin ortaya koyduğu modeller veya algoritmalarla üstesinden gelinemeyeceği düşünülmektedir. Bu tarz problemlerin sadece teknik imkânlarla değerlendirilmesi bunların arkasındaki toplumsal sorunların göz ardı edilmesine neden olur.

Diğer bir problematik alan ise veri hakimiyetidir. Büyük verilerin yer aldığı sistemlerde depolanan kişisel verilerin nasıl toplanacağı, bunların ne amaçla ve kim tarafından kullanılacağı, kullanılan verilerin denetiminin kim tarafından nasıl yapılacağı ve genel itibarıyla, insanların mahremiyetine ilişkin sorular, Toplum 5.0’ın verimliliğinin sorgulanmasına neden olacaktır. Zira, bireylerin verileri temel alınarak ortaya konan politikalar zamanla bireylerin edilgen objeler olarak değerlendirilmesine neden olabilir. Dolayısıyla, Toplum 5.0 vizyonuyla ortaya konan hizmetlerin hesap verilebilirlik ve şeffaflık prensiplerine uyumlu şekilde gerçekleştirilmesi önem arz etmektedir.

Son olarak, Toplum 5.0; teknolojinin toplumun pozitif yönde dönüşmesine katkı sağladığı varsayımına dayalı bir tarihsel çerçeveye dayanmaktadır. Ancak, tarih boyunca teknoloji sadece toplumu geliştirmemiş aynı zamanda siyasal gücün tekelleşmesi, yeni eşitsizlik şekilleri ve mahremiyetin azalması gibi problemler de ortaya çıkarmıştır. Bu sebeple, teknolojinin her zaman toplumsal fayda sağlayacağı düşüncesi değerlendirmeye açık bir alandır.

4. Sonuç

    Toplum 5.0, dijital teknolojilerin sosyal refahı, adaleti ve kapsayıcılığı artırmak gibi hedeflere yönelik kullanılmasını amaçlayan bir yaklaşımdır. Bu hedeflere ulaşmak için teknolojik atılımlar ile toplumsal perspektifin birlikte değerlendirilmesi önem arz etmektedir. Öte yandan, bu yaklaşım çok geniş bir alanda imkânlar sunma potansiyeline sahipken, şeffaflığı ve hesap verilebilirliği mümkün kılan düzenlemeler oluşturulmadığı takdirde, mevcut problemlerin azalmasından ziyade artmasına neden olabilir.